Englander, een familiegeschiedenis

Inleiding

Wie was sigarenmaker en werd diamantwerker en wie was diamantwerker en werd humorist en operazanger en wie maakte een carrière als dirigent. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van personen uit één en hetzelfde gezin en wel het gezin van Nathan Englander en Lea Englander - Rimini. Het gezin heeft op meerdere adressen in Amsterdam gewoond, waaronder de Valckenierstraat, de Plantage Franschelaan, de Weesperstraat en de Kazernestraat. Gevolg is wel dat een deel van de verhalen op deze website komen te staan en andere verhalen op Geheugen van het Centrum, Joodse Verleden 

Van een aantal gezinsleden heb ik de nodige informatie bij elkaar gezocht in archieven (IISG, JHM en Stadsarchief Amsterdam), genealogische bronnen en niet te vergeten de kranten (www.delpher.nl ). Belangrijke bron was en is Don Englander, zoon van Meijer Englander en kleinzoon van Nathan Englander en neef van Samuel Henri Englander, de zoon die dirigent werd: Samuel Henri (Sam) Englander. Van hem is het meeste bekend, vooral door zijn werkelijk zeer rijke carrière als koordirigent van vele koren. Oorspronkelijk was het mijn idee om een biografie te schrijven over Samuel Henri Englander, dat lijkt er niet van te komen. Het is dan waarschijnlijk ook niet verwonderlijk dat zijn naam wat frequenter voorkomt.

INHOUDSOPGAVE:

1) De familie Englander is een echte Amsterdamse familie

2) Nathan Englander en Lea Englander - Rimini

3) Nathan Englander en Lea Englander – Rimini (2)

4) Het overlijden van vader Nathan en de verhuizing naar de Kazernestraat

ELIAZER ENGLANDER

5) Het verhaal van Eliazer Englander

6) Wonen in de Nieuwe Kerkstraat

7) Kinderen van Eliazer en Veronika Englander (1)

8) Kinderen van Eliazer en Veronika Englander (2)

9) Een nieuwe onderneming, Eliazer en Veronika Englander beginnen een “Ritueel Rusthuis”

10) Eliazer en zijn broer Sam (a)

11) Eliazer en zijn broer Sam (b)

JUDITH ENGLANDER

12) Het verhaal van en over Judith Englander

MARIANNE ENGLANDER

13) Het verhaal van Marianne Englander

MEIJER ENGLANDER

14) Het verhaal van en over Meijer Englander (1) Eerste jaren huwelijk en het podium lonkt

15) Het verhaal van en over Meijer Englander (2) Het dossier van de Maatschappelijke Steun

16) Het verhaal van en over Meijer Englander (3) Meijer en zijn broer Samuel Henri (Sam) Englander

ESTHER ENGLANDER

Onderstaande verhalen (hyperlinks) verwijzen naar de website: Geheugenvancentrum.amsterdam

17) Het verhaal van en over Esther Englander 1 Esther als roosjessnijdster

18) Het verhaal van en over Esther Englander 2 Huwelijk met Karel Biedermann

19) Het verhaal van en over Esther Englander 3 Het dossier van de Sociale Dienst, afdeling J

20) Het verhaal van en over Esther Englander 4 Gedwongen verhuizing en de ziekte van Esther

EXTRA -- DE FAMILIE BIEDERMANN 

Hoewel beperkt tot één familierelatie (het huwelijk met Esther), was deze familie Biedermann m.i. belangrijk genoeg om hier toch op te nemen.

21) De familie Biedermann Achtergrond van de familie

22) De familie Biedermann De Technische Handelmaatschappij Biedermann & Co

23) De familie Biedermann Samuel Biedermann en de radiofabriek WECO

24) De familie Biedermann WECO floreert maar wordt het slachtoffer van de Duitse bezetting

JACQUES ENGLANDER

25) Jacques en Hanna Englander

26) Wonen in de Smaragdstraat

27) Over Steun en Verstrekkingen (1)

28) Over Steun en Verstrekkingen (2)

29) Over Steun en Verstrekkingen (3)

30) De noodlotige afloop (1) Hanna en Jacques

31) De noodlottige afloop (2) Over Lea en Nico

Uitgaande van de geboortedata van de kinderen zou hier nu Samuel Henri moeten 'komen'. Maar gezien de hoeveelheid materiaal heb ik er voor gekozen om eerst zijn jongste broer Louis te plaatsen.

LOUIS ENGLANDER

32) Jeugdjaren van Louis Englander

33) Over het koor Sjier Chodosh Het koor waarin Samuel Henri en Louis Englander ‘schitterden’

34) Hoewel geroemd om zijn zang, voor Louis geen carrière als zanger

35) Louis Englander, 1920 - 1938

36) Het gezin Englander, de oorlogsjaren. (Kamp Vught en Moerdijk)

37) Twee ooggetuigenverslagen over het Buitencommando Moerdijk

SAMUEL HENRI ENGLANDER

Hier komt dus het wel heel bijzondere verhaal van een jonge man die misschien wel diamantslijper had moeten worden maar groot werd als dirigent. Omdat er, gelukkig maar, heel veel materiaal is, zal ik het verhaal in thema's onderverdelen. Ik zal verder wel zoveel als maar mogelijk is de chronologie volgen.

THEMA 1 - Samuel Henri (Sam) Englander en zijn opleiding tot diamantslijper

Inleiding
Er zijn veel familieleden van Sam werkzaam geweest in Het Vak, het vak van diamantslijper. Mogelijk was dit voor velen, zeker aan het eind van de 19e eeuw een baan met vooruitzichten. Er kon goed worden verdiend, de gemiddelde verdiensten waren voor die tijd niet slecht. Wie voor Sam deze carrière heeft uitgestippeld, is niet helemaal duidelijk. Mogelijk is dit zijn vader geweest, wat die dacht van een andere beroepskeuze, die van dirigent bijvoorbeeld, is niet bekend. Maar in ieder geval is het wel duidelijk dat toen Sam begon met zijn opleiding tot diamantslijper hij ook al zijn eerste voorzichtige stappen had gezet in zijn latere loopbaan. Die loopbaan, die van dirigent, begon misschien wat aarzelend, maar zou al snel ‘een versnelling’ krijgen.

38) Wonen in de Plantage

39) Samuel Henri Englander, werkzaam in Het Vak (1)

40) Samuel Henri Englander, werkzaam in Het Vak (2)

41) Het bijzondere verhaal van Jetje Goudeket (1)

42) Het bijzondere verhaal van Jetje Goudeket (2)

43) Sam wordt lid van de Diamantbewerkersbond

Thema 2 - Sam Englander en de muziek: opleiding en begin!

44) Het eerste begin; Chazan Schlesinger en de synagoge Rapenburgerstraat

45) Een eerste ‘leidende rol’, dirigent van een kinderkoor

46) Samuel Englander – Opleiders en voorbeelden (1911 – 1927)

47) (Af)gekeurd voor de militie

 

Thema 3 - Het grote voorbeeld van en voor Samuel Englander was Victor Schlesinger. Hieronder zijn biografie en de relatie van Samuel en Victor tot en met 1939.

48) Leermeester en groot voorbeeld: Chazan Schlesinger

49) Verbonden aan de Rapenburgerstraat - Synagoge

50) Na het overlijden van Victor Schlesinger

Hierna in zes delen een bespreking van een zeer lange brief die Samuel schreef in 1939!

51) De brief aan Victor Schlesinger (1)

52) De brief aan Victor Schlesinger (2)

53) De brief aan Victor Schlesinger (3)

54) De brief aan Victor Schlesinger (4)

55) De brief aan Victor Schlesinger (5)

56) De brief aan Victor Schlesinger (6)

 

Thema 4 - Huwelijk Samuel Henri Englander en Judith Biet (zie foto bovenaan de inleiding)

In dit deel zal het vooral gaan over Samuel en zijn schoonfamilie, het huwelijk en de opbouw van het gezin. Daarnaast ook aandacht voor de woonomgeving waar Samuel en zijn vrouw aanvankelijk woonden: in wonende bij de zijn schoonfamilie in Rapenburg.

57) Samuel wordt lid van de ANDB én geschrapt als lid!

58) Inwonen bij de familie Biet

59) Valkenburg en Uilenburg

60) Het gezin van Samuel Englander verhuist naar de Kazernestraat

61) Het gezin Englander verhuist naar de Nieuwe Keizersgracht

Thema 5 - De kleine koren van Samuel Henri Englander (1920-1943)

Dit thema gaat over wat ik de kleine koren van Samuel Englander noem. Klein in de zin dat het koren waren waar hij weliswaar met grote inzet en voortvarend ‘mee gezongen’ had, maar in verhouding tot de GROTE KOREN minder mee heeft opgetreden.

62) De kleine koren van Samuel Henri Englander, een inleiding

63) Samuel Henri Englander ‘in de speeltuin’ (1)

64) Samuel Henri Englander ‘in de speeltuin’ (2)

65) Het koor Dubbel Mannenkwartet Harmonie

66) Amstel’s Mannenkoor Harmonie

67) Het koor Animato

68) Het Portugees Israëlitisch Koor Santo Serviço (deel 1) 

69) Het Portugees Israëlitisch Koor Santo Serviço (deel 2)

70) De Joodsche Mannenzangvereniging ‘De Harpe Davids’ (1)

71) De Joodsche Mannenzangvereniging ‘De Harpe Davids’ (2)

72) De Joodsche Mannenzangvereniging ‘De Harpe Davids’ (3)

73) De Joodsche Mannenzangvereniging ‘De Harpe Davids’ (4)

74) De Joodsche Mannenzangvereniging ‘De Harpe Davids’ (5)

75) Overige kleine koren (1)

76) Overige kleine koren (2)

Thema 6 - De Twee (of zijn het er toch drie?) Koren van Samuel Henri Englander

In de hierna volgende (30) verhalen schets ik in grote lijnen het verhaal van Samuel Henri Englander en zijn synagogaal koor. Hoewel het aanvankelijk de bedoeling was om het Amsterdamsch Joodsche Koor apart te behandelen, bleek dit niet realiseerbaar. Dit koor was dermate verweven met het synagogaal koor dat een uiteen trekken niet logisch zou zijn.

Er komen ook nog een aantal aparte thema’s, waaronder die van de beloning van de koorleden, het optreden voor het Koningshuis, het optreden met een aantal bijzondere ‘Obercantors’en het al dan niet bestaande conflict met de Kerkenraad van de Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge. Tot slot volgt nog het thema over de oorlogsjaren en de dramatische afloop van het gezin Englander. 

Thema 6 A -- HET KOOR VAN DE GROTE SYNAGOGE

77) - De benoeming van Samuel Henri Englander tot dirigent van het Koor van de Grote Synagoge

78) - Film en een Joodse Broederschap

79) - Samenvoegen van twee synagogale koren

80) - 12 ½ jarig jubileum van Samuel Englander

81) - Een eerbetoon aan de jubilaris

82) - Een kritisch artikel in het NIW van 26 november 1926

83) - Samuel Englander in De Vrijdagavond van 19-11-1926 (a)

84) - Samuel Englander in De Vrijdagavond van 19-11-1926 (b)

85) - Uitersten (a)

86) - Uitersten (b)

87) - Het Koor verovert Londen (a)

88) - Het Koor verovert Londen (b)

89) - Het Koor verovert Londen (c)

90) - Een splitsing nabij!

91) - Het Amsterdamsche Joodsche Koor

92) - Splitsing of niet, de kwaliteit staat als een huis

93) - Van koor, naar school, naar lezing, op de radio en een publicatie!

94) - Voorbeelden van een druk leven

95) - Ontwikkelingen of “Wat heeft het Jodendom ons in dezen tijd te zeggen?”

96) - De jaren dertig zijn hectische jaren, ook voor Samuel Englander.

97) - Het Jubileumconcert (twintig jaar musicus)

98) - Bijzondere optredens in de media

99) - Filmopnamen in de Synagoge

100) - Het jaar 1937, een bijzonder druk jaar

101) - Een breed en gevarieerd programma

102) - Samuel Englander, 25 jaar in het vak

103) - 1939, opnieuw een druk jaar

104) - Poerimfeesten in o.a. Beth Refoeah (Hilversum)

105) - Van Jurylid tot het optreden voor de Amerikaanse radio

106) - 1940, de onrust neemt toe

107) - Het gezin Englander verhuist naar de Nieuwe Keizersgracht

SUBTHEMA'S

De volgende verhalen betreffen een aantal thema's uit het leven en de carrière van Samuel Henri Englander.

Elk thema wordt aangegeven met een eigen titel. Ik nummer wel gewoon door zoals de voorgaande verhalen.

SUBTHEMA A -- De beloning / betaling en waardering voor de dirigent en zijn koorleden. Ter introductie een kort overzicht van de geschiedenis van 'het synagogaal koor'.

108) - Het koor van de Grote Synagoge (Amsterdam)

109) - Hoe belangrijk was het Koor (1)?

110) - Hoe belangrijk was het koor (2)?

111) - Chazan en Koor, gelijkwaardig?

112) - Betaling koorleden door de Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge (na 1900)

113) - De NIHS en het Zangkoor Legowoud Oelesifereth’ (1)

114) - De NIHS en het Zangkoor Legowoud Oelesifereth’ (2)

SUBTHEMA B -- Samuel Englander heeft de grote eer gehad om met vele bijzondere zangers te mogen optreden. In dit thema gaat het over de grote Obercantors waarmee hij heeft opgetreden. Het gaat om Vygoda, Alter en Sirota.

115) - Optreden met beroemde Obercantors (1)

116) - Optreden met beroemde Obercantors (2)

117) - Optreden met beroemde Obercantors (3)

SUBTHEMA C -- Was het jeugdige overmoed of idealisme van de kant van Samuel Englander, of onbegrip bij de conservatieve Kerkenraad van De Nederlandsch Israëlietische Hoofdsynagoge (NIHS). Een jonge man, een bekwaam dirigent tegen het ‘blok’ van de Kerkenraad. Gelukkig was niet elk lid van de Raad conservatief (in de zin van vasthouden van de oude tradities).

118) - 1936 – ‘Conflict’ met de Kerkenraad of ‘Het geval Englander’

119) - Een discussie in de Kerkenraad van de NIHS

120) - De ‘zaak-Englander’ is afgerond

121) - Wie was toch die mijnheer Birnbaum?

SUBTHEMA D -- Samuel Englander en het Koningshuis. Ik dit thema bespreek ik een aantal hoogtepunten uit de bezoeken van ons Vorstenhuis aan de Joodse Gemeenschap van Amsterdam. Vaak was Samuel Englander daar op de een of andere manier bij betrokken, betrokken als dirigent van een klein, groter en soms een heel groot koor.

122) - Joods Amsterdam en het Koningshuis (1924 – 1940)

123) - Koningin Wilhelmina bezoekt De Joodsche Invalide

124) - Koningin-moeder Emma bezoekt De Joodsche Invalide

125) - Aubade voor het prinselijk Bruidspaar

126) - Het regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina

SUBTHEMA E -- Componeren en Publiceren

Heeft Samuel Henri Englander composities en publicaties op zijn naam? Dat is een vraag die zich lastig laat beantwoorden. Heel veel liederen zijn door hem gearrangeerd. Het is ook lastig te achterhalen want veel is niet onder zijn naam bewaard gebleven. Vaak wordt wel vermeld dat hij een tekst (muzikaal en/of tekstueel) heeft gearrangeerd. Die vermelding is soms terug te vinden in een recensie of in een bewaard gebleven programma van een optreden. 

127) - Le Biniou, een chanson Bretonne

128) - Zemirôs Jisroèl

129) - Publicatie: Het Amsterdamsche Joodsche Koor o.l.v. S.H. Englander in 1936

130) - Recensies in de tijdschriften

131) - Recensies in de kranten

132) - In het verlengde van de brochure

133) - Laatste composities

SUBTHEMA F -- Samuel Englander en de kleine Joodse Verenigingen (de Chewre's)

Amsterdam kende veel kleine (relatief gezien) Joodse verenigingen met allen hun eigen doel en vaak ook hun eigen sjoel. Soms wat groter, soms wat kleiner. Regelmatige trokken ze ook samen op tegen bijvoorbeeld de bekeringsdrift van 'de Christenen' of voor het behoud van de sabbatheiliging. 

134) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (1)

Bachoerei Mewakshij Jausher en Mewaksjij Jausher!

135) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (2)

Bachoerei Sjangarei Tsion en Reisjies Touv

136) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (3)

Rechouwous en Nachaliël (1)

137) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (4)

Nachaliël (2)

138) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (5)

Bené Berith Bebeth Jacob en Sjoloum Wereingous

139) - Samuel Englander en de Joodse verenigingen (6)

Inwijding van een synagoge in Amsterdam-Noord (Sjoloum Wereingous)

SUBTHEMA G -- Samuel Englander en het Onderwijs

140) - Samuel Englander en het Joodsche Onderwijs

141) - Van Poerim en andere feestelijke bijeenkomsten

142) - Samuel en zijn schoolkoren

143) - Hoewel ontslagen blijft Samuel Englander betrokken bij Kennis en Godsvrucht.

144) - Lezingen en Onderwijs?

Thema 6 B -- HET ARBEIDERSKOOR KUNST EN STRIJD

Het arbeiderskoor Kunst en Strijd is misschien wel het grootste koor (zeker in omvang) dat Samuel Englander heeft mogen leiden. Van het net opgerichte gemengde koor weet hij een bijzonder geheel te maken. Van de bekende strijdliederen op de bekende manifestaties tot de uitvoering van klassieke oratoria in het grote Concertgebouw te Amsterdam.

De onderstaande verhalen zijn grotendeels gebaseerd op mijn verhaal dat in het meinummer van Ons Amsterdam heeft gestaan. Met dit koor heeft hij vele malen opgetreden. 

145) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (1)

146) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (2)

147) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (3)

148) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (4)

149) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (5)

150) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (6)

151) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (7)

152) - De Arbeiderszangvereniging Kunst en Strijd (8)

Thema 7 -- De oorlogsjaren en daarna

In dit thema zal de bezetting een grote rol spelen, dat lijkt wel vanzelfsprekend. Welke invloed had op het leven van de dirigent, de componist, maar vooral ook op de mens Samuel Henri Englander. En niet te vergeten welke invloed had dit op zijn gezin. Net is het gezin verhuisd naar de Nieuwe Keizersgracht als de beperkingen zich doen gelden. 

In de laatste verhalen van thema 7 ga ik in op de herinnering, de herinnering aan een bijzonder mens, aan Samuel Englander.  

153) - De eerste maanden van de bezetting, begin van uitsluiting

154) - Concerten gaan ‘gewoon’ door

155) - Het Joodsche Weekblad en de Joodse Raad

156) - Een laatste optreden met Kunst en Strijd

157) - De afdeling Culturele Zaken van de Joodse Raad

158) - Bureau Culturele Zaken

159) - Laatste optredens en een bijzonder huwelijk

160) - Samuel Englander en het boek van Felix Bing

161) - Afscheid nemen

162) - In ‘gesprek’ met mijnheer en mevrouw Kuil

163) - Voortgezette ‘gesprekken’ met mijnheer en mevrouw Kuil van Kunst en Strijd

164) - Afscheidsbrieven aan de familie Kuil

165) - De betekenis en het belang van een Sperre (1)

166) - De betekenis en het belang van een Sperre (2)

167) - Een apart verhaal over Charlotta Vredenburg

168) - De tweede kaart van Samuel Englander (1)

169) - De tweede kaart van Samuel Englander (2)

170) - Laatste dagen in Amsterdam

171) - Na de oorlog (1) herinneringen

172) - Na de oorlog (2) herinneringen

173) - Na de oorlog (3) herinneringen

174) - Na de oorlog (4) herinneringen

175) - Na de oorlog (5) herinneringen

176) - Een monument voor Samuel Englander